پرتودرمانی (پرسش‌ و پاسخ‌)

پرتودرمانی

Radiation Therapy

پرتودرمانی برای سرطان (پرسش‌ و پاسخ‌)

نکات مهم در پرتودرمانی از پرتوهای یونیزه کننده برای نابودی سلول‌های سرطانی و کوچک کردن تومور‌ها استفاده می‌کنند (پرسش ۱ را ببینید). حدود نیمی از افراد مبتلا به سرطان با پرتودرمانی درمان می‌شوند، هم به تنهایی هم به‌صورت ترکیبی با دیگر روش‌های درمانی (پرسش ۱ را ببینید). پرتودرمانی به دو روش خارجی یا داخلی انجام می‌شود. پرتودرمانی خارجی که بیش‌تر کاربرد دارد، از دستگاهی خارج از بدن و به‌صورت سرپایی استفاده می‌کنند. پرتودرمانی داخلی کاشت ماده رادیواکتیو در داخل یا نزدیک تومور است که در کپسول یا ظروف دیگری نگهداری می‌شوند. در این روش گاهی بیمار را بستری می‌کنند (پرسش ۳ را ببینید). روش‌های مختلف پرتودرمانی به تناسب با نوع سرطان انتخاب می‌شوند (پرسش ۳ را ببینید). • برای برنامه‌ریزی و انجام پرتودرمانی، یک گروه از مراقبین بهداشتی درمانی با هم همکاری می‌کنند (پرسش ۱۱ را ببینید). طراحی درمان و شبیه‌سازی، قدم‌های حساس در شروع فرایند پرتودرمانی هستند. هدف از طراحی درمان و شبیه‌سازی، افزایش دقت و تأثیر و همچنین کاهش آسیب به بافت‌های سالم است (پرسش ۱۲ را ببینید).

۱. پرتودرمانی چیست؟

پرتودرمانی (که به آن رادیوتراپی، درمان با اشعه x یا پرتودهی نیز می‌گویند) استفاده از نوع خاصی از انرژی (پرتو یونیزه‌کننده) برای کشتن سلول‌های سرطانی و جمع (کوچک) کردن تومورهاست. پرتودرمانی، سلول‌هایی را که در ناحیه تحت درمان (بافت هدف) هستند، بامعیوب کردن ماهیت ژنتیکی آنها، از بین می‌برد یا آسیب می‌زند و امکان رشد یا تقسیم را از این سلول‌ها می‌گیرد. با اینکه پرتودرمانی هم به سلول‌های سرطانی و هم به سلول‌های طبیعی آسیب می‌رساند، بیش‌تر سلول‌های طبیعی از تأثیرات پرتودرمانی بهبودی می‌یابند و عملکردطبیعی خود را باز خواهند یافت. هدف پرتودرمانی، نابودی هرچه بیش‌تر سلول‌های سرطانی و همچنین مهار یا کاهش آسیب به بافت‌های سالم هم‌جوار است.

اشعه انواع مختلفی دارد و روش‌های مختلفی نیز برای انتقال آن وجود دارد. مثلاً، برخی از انواع اشعه عمیق‌تر از انواع دیگر نفوذ می‌کنند. بعضی از آنها را می‌توان برای درمان ناحیه‌ای کوچک(برای مثال یک اینچ از بافت) بدون آسیب رساندن به بافت‌ها و اندام‌های مجاور، تحت کنترل دقیق درآورد. برخی دیگر برای درمان ناحیه‌های بزرگ‌تر مناسبند.

در برخی از موارد، هدف از پرتودرمانی نابودی کامل تومور است. در موارد دیگر، هدف کوچک کردن تومور و کاهش علائم بیماری است. در این موارد پزشکان درمان را به گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌کنند که تا حد ممکن بافت‌های طبیعی، سالم بمانند.

حدود نیمی از بیماران سرطانی تحت یک یا بیش‌تر از انواع پرتودرمانی قرار می‌گیرند. از پرتودرمانی گاهی به تنهایی و گاهی در ترکیب با روش‌های دیگر درمان مانند شیمی‌درمانی یا جراحی استفاده می‌کنند. در برخی موارد، بیمار بیش از یک نوع پرتودرمانی دریافت می‌کند.

۲. چه زمانی از پرتودرمانی استفاده می‌کنند؟

از پرتودرمانی کمابیش برای درمان تمام انواع تومورهای توپر استفاده می‌کنند، که شامل سرطان‌های مغز، پستان، دهانه رحم، حنجره، ریه، لوزالمعده، پوست، ستون فقرات، معده، رحم یا سارکوم در بافت‌های نرم هستند. از پرتودرمانی برای درمان سرطان خون و لیمفوما Lymphoma (سرطان سیستم لنفاوی) (به ‌ترتیبسرطان‌های سلول‌های تشکیل‌دهنده خون و سیستم لنفاوی) نیز استفاده می‌کنند. میزان پرتودرمانی به هر ناحیه به چند عامل بستگی دارد: نوع سرطان و بافت‌ها و اندام‌های هم‌جوار که ممکن است آسیب ببینند.

در برخی از انواع سرطان، ممکن است پرتو را به ناحیه‌هایی که آلوده به سرطان نیستند بتابانند. این کار را برای جلوگیری از رشد سلول‌های سرطانی در ناحیه تحت درمان انجام می‌دهند. به این شیوه پرتودرمانی پیشگیرانه می‌گویند.

از پرتودرمانی همچنین برای کاهش علائمی چون درد ناشی از سرطان، که به استخوان‌ها یا سایر بخش‌های بدن منتشر شده است استفاده می‌کنند. به این روش، پرتودرمانی تسکینی می‌گویند.

۳. تفاوت میان پرتودرمانی خارجی، داخلی (براکی‌تراپی) و سیستمیک چیست؟ از هر کدام چه زمانی استفاده می‌کنند؟

پرتودهی گاهی از یک دستگاه بیرون بدن انجام می‌شود (پرتوخارجی)، گاهی هم ماده پرتوساز را در بدن کار می‌گذارند (پرتودرمانی داخلی) یا از مواد رادیواکتیو آزاد شده که به بدن نفوذ می‌کنند استفاده می‌کنند (پرتودرمانی فراگیر). نوع پرتودرمانی به‌نوع سرطان، محل آن، میزان نیاز به نفوذ پرتو در بدن، سابقه کلی سلامتی و پزشکی بیمار، اینکه بیمار تحت روش‌های دیگر درمان سرطان قرار خواهد گرفت یا نه، و عوامل دیگر بستگی دارد.

برای بیش‌تر بیمارانی که تحت پرتودرمانی قرار می‌گیرند، پرتودرمانی خارجی دریافت می‌کنند. برخی بیماران تحت پرتودرمانی خارجی و داخلی یا سیستمیک قرار می‌گیرند که ممکن است پشت سر هم یا حتی همراه با هم باشند.

پرتودرمانی خارجی

پرتوی خارجی را معمولاً سرپایی به بیماران می‌تابانند. بیش‌تر بیماران نیاز به بستری ندارند. از پرتودرمانی خارجی برای درمان بیش‌تر انواع سرطان مانند مثانه، مغز، پستان، دهانه رحم، حنجره، ریه، پروستات و واژن استفاده می‌کنند. همچنین از پرتودرمانی خارجی گاهی برایکاهش درد و مشکلات دیگر سرطان که از ناحیه اصلی به نواحی دیگر بدن منتشر شده استفاده می‌کنند.

• پرتودرمانی حین عملIntraoperative radiation Therapy)IORT): شکلی از پرتودرمانی خارجی است که هنگام جراحی انجام می‌شود. از IORT برای سرطان‌های موضعی که امکان برداشتن کامل آن وجود ندارد یا خطر زیادی برای عود وجود دارد استفاده می‌کنند. پس از برداشتن بخش عمده یا تمامسرطان، یک دوز زیاد از پرتو پرانرژی را به‌طور مستقیم به محل تومور می‌تابانند. (از بافت‌های مجاور با پوشش‌های مخصوصی محافظت می‌کنند). بیمار برای بازیابی پس از جراحی در بیمارستان می‌ماند. از IORT برای درمان سرطان‌های تیروئید و روده بزرگ و راست‌روده، سرطان‌های زنان، سرطان روده کوچک وسرطان لوزالمعده استفاده می‌کنند. این صورت از پرتودرمانی در کارآزمایی‌های بالینی (مطالعات پژوهشی) برای درمان برخی انواع تومور مغزی و سارکوم‌های لگنی در بزرگسالان در دست بررسی است.
• پرتودرمانی پیشگیرانه جمجمه‌ Prophylactic Cranial Rasiation) PCI): نوعی پرتودرمانی خارجی است. وقتی خطر گسترش سرطان اصلی (مثلاً سرطان سلول کوچک ریه) به مغز بسیار بالاست، از این نوع پرتودرمانی مغز استفاده می‌کنند.
• پرتودرمانی داخلی (براکی‌تراپی) نوعی پرتودرمانی است که از اشعه نزدیک یا داخل تومور استفاده می‌کنند. منبع پرتودهی معمولاً در نگهدارنده کوچکی به ‌نام کاشت (ایمپلانت) جاسازی شده است. کاشت‌ها به‌شکل سیم‌های باریک، لوله‌های پلاستیکی به ‌نام کاتتر، نوار، کپسول، یا دانه‌اند. کاشت مستقیماً در داخل بدن قرار داده می‌شود. پرتودرمانی داخلی ممکن است به بستری شدن نیاز داشته باشد.

پرتودرمانی داخلی معمولاً به دو صورت انجام می‌گیرد که توضیح هر کدام را در ادامه می‌خوانید. در هر دو روش از کاشت‌های بسته‌بندی شده استفاده می‌کنند.

• پرتودرمانی داخل بافتی (interstitial radiation therapy) منبع پرتودهی را درون بافت در نزدیکی محل تومور قرار می‌دهند. از این روش برای درمان تومور‌های سر و گردن، پروستات، دهانه رحم، تخمدان، پستان، ناحیه لگن و میان‌دوراه استفاده می‌کنند. برخی از زنانی که تحت درمان سرطان پستان به‌وسیله پرتودرمانی خارجی قرار می‌گیرند، جهت تقویت درمان و افزایش دز به‌کار رفته از یکی از دو روش پرتودرمانی خارجی یا داخل بافتی استفاده می‌کنند.
• پرتودرمانی داخل حفره‌ای یا داخل مجرایی: این نوع رادیوتراپی را به‌وسیله اپلیکاتوری که در داخل بدن قرار گرفته انجام می‌دهند.. از این روش بیش‌تر در درمان سرطان رحم استفاده می‌کنند. پژوهشگران در حال مطالعه این روش در درمان سرطان‌های دیگر از جمله سینه، نایژه‌ ، دهانه رحم، کیسه صفرا، دهان، مقعد، نای، رحم و واژن هستند.

در پرتودرمانی سیستمیک از مواد رادیواکتیوی چون یُد ۱۳۱ و استرونسیوم ۸۹ استفاده می‌کنند. انتقال این مواد به بدن از طریق بلعیدن یا تزریق صورت می‌گیرد. گاهی از پرتودرمانی سیستمیک برای درمان سرطان تیروئید و غدد لنفاوی غیر‌هوچکین در بزرگسالان استفاده می‌کنند.پژوهشگران در حال بررسی درمانسرطان‌های دیگر هستند.

۴. آیا پرتودرمانی، بیمار را آغشته به رادیواکتیو می‌کند؟

اغلب بیماران سرطانی نگرانند که پرتودرمانی آنها را آغشته به مواد رادیواکتیو می‌کند. پاسخ این سؤال، به‌ نوع پرتودرمانی مورد استفاده بستگی دارد.

پرتودرمانی خارجی بیمار را رادیواکتیو نمی‌کند. بیمارانی که تحت این درمان‌اند نباید به‌خاطر درمان، خود از معاشرت با مردم محروم کنند.

پرتودرمانی داخلی (داخل بافتی،داخل حفره‌ای یا داخل مجرایی) که در آن از کاشت‌های بسته بندی شده استفاده می‌کنند، سبب تابش پرتو‌های رادیواکتیویته می‌شود، بنابراین گاهی به بستری کردن نیاز است. برای احتیاط و محافظت از بازدیدکنندگان و کارکنان پیش‌بینی‌هایی صورت گرفته است. منابع بسته‌بندی شده بیش‌تر پرتودهی خود را در اطراف ناحیه کاشت انجام می‌دهند؛ بنابراین با اینکه اطراف ناحیه کاشت رادیواکتیو است ولی بقیه مناطق بدن بیمار آلوده به رادیواکتیو نیست.

در پرتودرمانی سیستمیک از مواد رادیواکتیو آزادی استفاده می‌کنند که درون بدن در حرکت هستند. مقداری از این مواد قبل از زوال، وارد بزاق، عرق و ادرار می‌شوند و باعث رادیواکتیو شدن این مایعات می‌گردند. بنابراین برای افرادی که به بیمار نزدیک می‌شوند، پیش‌بینی‌های خاصی شده است. پزشک یا پرستار، اطلاعات و احتیاط‌های لازم را گوشزد خواهند کرد.

۵. چگونه پزشک میزان پرتو را می‌سنجد؟

مقدار اشعه‌ای که توسط بدن جذب می‌شود، دز اشعه نامیده می‌شود. تا سال ۱۹۸۵ میزان با واحدی به نام rad (دز جذبی اشعه) اندازه‌گیری می‌شد. امروزه از واحد جدیدی به نام گرِی (که با Gy مخفف می‌شود) استفاده می‌کنند. یک Gy برابر ۱۰۰rad و یک سانتی‌گری (cGy) برابر ۱rad است.

تحمل بافت‌های گوناگون نسبت به مقدار اشعه متفاوت است (که با سانتی‌گری اندازه می‌گیرند). مثلاً کبد در مجموع توان دریافت ۳۰۰۰ سانتی‌گری را دارد اما کلیه‌ها فقط ۱۸۰۰CgYرا تحمل می‌کنند. مقدار مجموع پرتو معمولاً به مقادیر کوچک‌تر (که بخشfraction نام دارد) تقسیم می‌شود و هر روز در مدت مشخصی به بیمار تابانده می‌شود. این امر سبب افزایش آسیب سلول سرطانی و در عین حال سبب کاهش آسیب بافت طبیعی می‌شود.

پزشک با کمیتی به نام «نسبت‌درمانی» سر و کار دارد. این نسبت میزان آسیب به سلول‌های سرطانی را با میزان آسیب به سلول‌های سالم مقایسه می‌کند. روش‌هایی برای افزایش آسیب به سلول‌های سرطانی بدون آسیب زیاد به بافت سالم هست که این روش‌ها را در پرسش‌های ۸،۹ و ۱۵ می‌خوانید.

۶. منابع انرژی در پرتودرمانی خارجی چیستند؟

انرژی (منبع تشعشع) که در پرتودرمانی خارجی استفاده می‌کنند از این قرارند:

پرتو‌های x و گاما، که هر دو از جنس پرتوهای الکترومغناطیسی هستند. با اینکه هر کدام از طریق مختلفی تولید می‌شود اما، هر دو از فوتون (بسته‌های کوچک انرژی) استفاده می‌کنند.

• پرتو‌های x را دستگاه‌‌هایی به نام شتاب‌دهنده خطی به‌وجود می‌آورند. این پرتوها را، بسته به میزان انرژی که دارند، برای نابودی سلول‌های سرطانی در سطح بدن (با انرژی کم‌تر) یا در عمق، در بافت‌ها و اندام‌ها (با انرژی بیش‌تر) به‌کار می‌گیرند. پرتوهای x در مقایسه با پرتوهای دیگر ناحیه بیش‌تری را پوشش می‌دهند.
• پرتو‌های گاما را از ایزوتوپ‌های عناصر خاصی (مانند ایریدیوم و کبالت ۶۰) می‌سازند که انرژی تشعشعی با شکستن آنها آزاد می‌شوند. هر عنصری با نسبت مشخصی می‌شکند و مقدار متفاوتی انرژی آزاد می‌کند. این امر در میزان نفوذ انرژی در بدن مؤثر است. (پرتوهای گامایی را که از شکسته شدن کبالت ۶۰ به‌دست می‌آیند در روش درمانی به نام «چاقوی گاما» استفاده می‌کنند که در پرسش ۸ خواهید خواند.)
• پرتو‌های ذره‌ای به‌جای فوتون از حرکت سریع اجزای اتم ایجاد می‌شوند به این نوع پرتودرمانی، «پرتودرمانی با پرتو ذره‌ای» یا «پرتودرمانی ذره‌ای» می‌گویند. پرتو‌های ذره‌ای را شتاب‌دهنده‌های خطی، سینکروترون و سیکلوترون، که ذرات را تولید می‌کنند و شتاب می‌دهند، می‌سازند. در پرتودرمانی ذره‌ای از الکترون، نوترون، یون‌های سنگین و پیون‌ها استفاده می‌کنند. پرتوی الکترون را یک لوله پرتو x می‌سازد (پرتوافکنی پرتوی الکترون نیز می‌گویند)؛ پرتوی نوترون از عناصر رادیواکتیو و تجهیزات مخصوص تولید می‌شود؛پرتوی یون‌های سنگین (مانند پروتون و هلیوم) و piمزون‌ها (که پیونهم نامیده می‌شوند و ذرات کوچک و با بار منفی هستند) را شتاب‌دهنده و یک سیستم مغناطیسی تولید می‌کنند. بر خلاف پرتوهای x و گاما، نفوذ پرتوهای ذره‌ای در بافت اندک است. از این‌رو، اغلب برای درمان سرطان‌های سطحی و یا زیر پوستی استفاده می‌شوند.

پرتودرمانی پروتونی نوعی پرتودرمانی ذره‌ای است. پروتون‌ها انرژی خود را به ناحیه‌ای بسیار کوچک می‌دهند که قله بِرَگ (Bragg) نام دارد. قله برگ برای هدف‌گیری تومور با مقدار زیادی پرتوی پروتون به‌کار می‌رود. در حالی‌که آسیب کم‌تری به بافت طبیعی جلو یا پشت تومور خواهد رسید. پرتودرمانی پروتونی در مراکز محدودی موجود است و معمولاً برای درمان سرطان‌های خاص به‌کار می‌رود؛ سرطان‌هایی که جراحی آنها سخت یا خطرناک است (مانند کندروسارکوم واقع در قاعده جمجمه) یا درمان را با پرتودرمانی‌های دیگر ترکیب می‌کنند.

پرتودرمانی پروتونی در کارآزمایی‌های بالینی برای ملانوم درون چشم (ملانومی که در داخل چشم ایجاد شده)، ایتنوبلاستوم (تومور بدخیم شبکیه چشم که بیش‌تر در کودکان زیر ۵ سال بروز می‌کند)، رابدومیوسارکوم (نوعی تومور در بافت عضلانی)، برخی سرطان‌های سر و گردن و سرطان‌های پروستات، مغز و ریه در حال انجام است.

۷. منابع انرژی برای پرتودرمانی داخلی چیست؟

انرژی (منبع تشعشع) مورد استفاده در پرتودرمانی داخلی از ایزوتوپ رادیواکتیو در ید رادیواکتیو(ید ۱۲۵ یا ید ۱۳۱) و استرونسیوم ۸۹، فسفر، پالادیوم، سزیوم، ایریدیوم، فسفات یا کبالت تولید می‌شود. دیگر منابع در دست بررسی هستند.

۸. جراحی پرتو استریوتاکتیک و پرتودرمانی استریوتاکتیک چیستند؟

جراحی پرتو استریوتاکتیک (یا استریوتاکسیک) برای نابودی تومور در بافت مغز، از میزان زیاد پرتودهی استفاده می‌کند. سر بیمار در قاب مخصوصی که بر جمجمه‌اش نصب می‌شود قرار می‌گیرد. از این قاب برای هدف‌گیری مستقیم تومور داخل سر با دز بالای اشعه استفاده می‌شود. دز اشعه و مکان دریافت آن دقیق مشخص می‌شود. تا بافت‌های مجاور از آسیب در امان بمانند.

جراحی پرتوی استریوتاکتیک از سه راه انجام می‌شود. در روش معمولی از شتاب‌دهنده خطی برای هدایت پرتو پرانرژی فوتون به سمت تومور استفاده می‌کنند (به این روش «جراحی پرتو استریوتاکتیک بر پایه شتاب‌دهنده خطی» می‌گویند). گامانایف، دومین روش است که در آن از کبالت ۶۰ برای آزاد کردن پرتو استفاده می‌کنند. در سومین روش از پرتو‌های ذره ای با بار سنگین (مثل پروتون و یون هلیوم) برای تاباندن پرتو به روش استریوتاکتیک به تومور استفاده می‌کنند.

از جراحی پرتو استریوتاکتیک بیش‌تر برای درمان تومورهای کوچک خوش‌خیم و بدخیم مغز (مانند مننژیوماها، تومورهای عصب شنوایی و سرطان غده هیپوفیز) استفاده می‌شود. همچنین این روش برای شرایط دیگر نیز می‌تواند استفاده شود (مثلاً، بیماری پارکینسون و صرع).

جراحی پرتوی استریوتاکتیک برای درمان متاستاز مغز (یعنی سرطانی که از اعضای دیگر بدن به مغز منتشر شده) نیز به تنهایی یا همراه با پرتودرمانی تمام مغز استفاده می‌شود. (پرتودرمانی تمام مغز روشی از پرتو پرمانی خارجی است که همه مغز را به کمک پرتو، درمان می‌کند.)

پرتودرمانی استریوتاکتیک برای تابش پرتو به بافت هدف در اصل از همان روش جراحی پرتو استریو تاکتیک استفاده می‌کند. اما در واقع از کوچک ترین پرتو به‌جای یک دز بالا استفاده می‌کند. تقسیم دز به بخشهای کوچک‌تر نتایج را بهتر و عوارض جانبی را کم‌تر می‌کند. از پرتودرمانی استریوتاکتیک برای برای درمان تومورهای مغز و تومور اعضای دیگر بدن استفاده می‌کنند.

کارآزمایی‌های بالینی هم برای بررسی تأثیر جراحی پرتو و پرتودرمانی استریوتاکتیک، تنها و در ترکیب با روش‌های دیگر پرتودرمانی در حال انجام است.

۹. چه روش‌های دیگری برای بهبود پرتودرمانی خارجی استفاده یا مطالعه می‌شود؟

تعدادی از تکنیک‌ها و روش‌ها جهت بهبود اثربخشی پرتودرمانی خارجی در حال استفاده یا در دست مطالعه است که در زیر شرح داده شده:

پرتودرمانی سه‌بعدی انطباقی: طراحی پرتودرمانی از آغاز به‌صورت دوبعدی بوده است (عرض و ارتفاع). پرتودرمانی سه‌بعدی انطباقی از فناوری رایانه‌ای استفاده می‌کند تا برای پزشکان هدف‌گیری دقیق‌تر پرتو به سمت تومور امکانپذیر باشد (با استفاده از عرض، ارتفاع و عمق). سرطان‌شناسان متخصص پرتودرمانی از این روش استفاده می‌کنند. تصویر سه بعدی از تومور با استفاده از سی.تی.اسکن، تصویر برداری به روش (MRI)، اسکن (PET) یا توموگرافی کامپیوتری با تابش تک‌فوتونی (SPECT) به‌دست می‌آید. با استفاده از اطلاعات به دست آمده از تصویر، برنامه‌های خاص رایانه‌ای پرتوهای اشعه را طوری طراحی می‌کنند که مطابق با شکل تومور شود. چون با این روش بافت‌های سالم اطراف تومور آسیب نمی‌بینند از دز بیش‌تر پرتو می‌توان استفاده کرد. بهبود نتایج با پرتودرمانی سه‌بعدی انطباقی در درمان سرطان‌های حلق بینی، پروستات، ریه، کبد و مغز گزارش شده است.

پرتودرمانی با شدت به‌روش تعدیل شده Intensity -modulated Ratition Therapy)IMRT) : روش IMRT نوع جدید پرتودرمانی انطباقی سه‌بعدی است که از پرتوهای تشعشعی (معمولاً پرتوهای x) با شدت متفاوت جهت انتقال دزهای متفاوت اشعه در یک زمان به ناحیه کوچکی از بافت استفاده می‌کند. این فناوری اجازه می‌دهد که دوزهای بالای اشعه به داخل تومور و دزهای کم‌تری از اشعه به بافت‌های مجاور منتقل شود. در بعضی روش‌ها روزانه دز بیش‌تری از اشعه به بیمار منتقل می‌شود که باعث کوتاه شدن زمان کلی درمان و بالقوه سبب بهبود نتایج درمان می‌شود. درمان با IMRT عوارض جانبی کم‌تری همراه است.

پرتو از یک شتاب‌دهنده خطی می‌تابد که مجهز به یک کولیماتور مولتی لیف است (کولیماتور به شکل دادن پرتوهای تشعشعی کمک می‌کند. دستگاه دور بیمار می‌گردد تا پرتوها از بهترین زاویه بتابند. پرتوها تا حد ممکن به شکل تومور درمی‌آیند. دستگاه IMRT بسیار تخصصی است و همه مراکز رادیوتراپی به آن مجهز نیستند.

از این فناوری برای درمان تومورهای مغز، سر و گردن، حلق ببینی، پستان، کبد، ریه، پروستات و رحم استفاده می‌کنند. ولی IMRT روش مناسب و لازم برای هر بیماری یا توموری نیست. نتایج بلندمدت درمان با IMRT هنوز به‌دست نیامده‌اند.

۱۰. پرتو با (LET (linear Energy Transfer بالا و (LET (linear Energy Transferپایین چیست؟

انتقال خطی انرژی (LET) در هر پرتو نشان‌دهنده نسبت انرژی است که پرتو پس از عبور از بافت، از دست می‌دهد. هرچه پرتو انرژی بیش‌تری از دست داده باشد سلول‌های بیش‌تری را نابود کرده است. با پرتوهای مختلف، سطوح انتقال خطی انرژی متفاوتی دارند. مثلاً پرتوهای x، گاما و الکترون‌ها پرتوهایی با LET پایین هستند. نوترون‌ها، یون‌های سنگین و پیون‌ها در دسته پرتوهای با LET بالا جا می‌گیرند. بیش‌تر پرتو‌های با LET بالا درمان‌هایی تحقیقاتی هستند. هزینه تجهیزات و میزان آموزش‌های تخصصی برای انجام پرتودرمانی با پرتوهای با LET بالا موجب می‌شود فقط در تعداد کمی از مراکز دنیا از این شیوه استفاده کنند.

۱۱. چه کسی پرتودرمانی را برای بیمار طراحی می‌کند و انجام می‌دهد؟

بسیاری از افراد در گروه پرتودرمانی به طراحی و انجام درمان بیمار کمک می‌کنند. گروه پرتودرمانی از این افراد تشکیل شده است:

متخصص رادیوتراپی انکولوژی، پزشکی است متخصص سرطان که از پرتو نیز برای درمان سرطان استفاده می‌کند، دوزیمتریست که میزان درست دوز پرتو را مشخص می‌کند، فیزیسیست یا متخصص فیزیک پرتودرمانی که از انتقال میزان درست اشعه از دستگاه و در محلصحیح آن در بدن اطمینان حاصل می‌کند و رادیوتراپیست یا پرتو درمانگر که پرتودرمانی را انجام می‌دهد. گاهی پرتودرمانی تنها بخشی از درمان کامل بیمار است. اغلب از درمان چند بعدی استفاده می‌شود که پرتوافکنی همراه با درمان دارویی است.

سرطان‌شناس متخصص پرتودرمانی معمولاً جهت طراحی فرایند درمان با متخصصین دیگری همکاری می‌کند که عبارتند از:

سرطان‌شناس طبی، سرطان‌شناس کودکان، جراح، رادیولوژیست (پزشکی که در تهیه و تحلیل تصاویر گرفته شده از داخل بدن تخصص دارد)، پاتولوژیست (پزشکی که با مطالعه بافت‌ها و سلول‌ها در زیر میکروسکوپ، بیماری را تشخیص می‌دهد) و بقیه تخصص‌های لازم جهت طراحی کامل درمان از اهمیت بالایی برخوردار است.

۱۲. طراحی درمان چیست و چرا مهم است؟

به دلیل اینکه انواع مختلفی از اشعه و راه‌های زیادی جهت نحوه پرتودهی وجود دارد طراحی درمان برای تمام بیمارانی که نیاز به پرتودرمانی دارند، بسیار مهم است. پیش از پرتودرمانی، تیم پرتودرمانی، میزان و نوع پرتویی را که بیمار دریافت می‌کند مشخص می‌کنند.

اگر بنا شد بیمار را پرتودرمانی خارجی کنند، سرطان‌شناس متخصص پرتودرمان از فرایندی به نام شبیه‌سازی استفاده می‌کند تا تعیین کند پرتو کجا را هدف بگیرد. هنگام شبیه‌سازی، بیمار روی تخت دراز می‌کشد تا پرتودرمانگر از دستگاه مخصوص پرتو (X) استفاده کند و به کمک آن میدان یا محدوده درمان (محل دقیق تابش پرتو به بدن) را معین کند. بیش‌تر بیماران بیش‌تر از یک میدان درمان دارند. شبیه‌سازی، سی‌تی‌اسکن یا دیگر مطالعات تصویربرداری را هم در بر می‌گیرد تا به پرتودرمانگر کمک کند برای نشانه‌گیری پرتو برنامه‌ریزی کند. برای مصون ماندن بیش‌ترین مقدار ممکن بافت سالم از پرتو، شبیه‌سازی در صورت نیاز تغییراتی در برنامه‌ریزی درمان به‌وجود می‌آورد.

مناطقی که باید پرتو دریافت کنند با یک ماژیک موقت یا دایم، نقاط کوچک یا خالکوبی، مشخص می‌کنند. اگر بیمار در آینده نیاز به پرتودرمانی پیدا کند، از این نشانه‌ها نیز برای تعیین محل دقیق درمان‌های اولیه استفاده می‌کنند.

بسته به‌نوع درمان، پرتودرمانگر جهت جلوگیری از جابه‌جا شدن بیمار در زمان پرتودهی، قالب یا ابزار دیگری می‌سازد که معمولاً از فوم، پلاستیک (گچ) ساخته می‌شود. درمانگر در برخی موارد پوشش‌هایی می‌سازد که پرتو را عبور ندهند تا به کمک آنها بافت‌ها و اندام‌های اطراف ناحیه درمان را محافظت کند.

تیم پرتودرمانی پس از پایان شبیه‌سازی گرد هم می‌آیند تا در مورد مقدار دوز پرتو، نحوه دادن دوز و تعداد جلسات درمان بیمار تصمیم گیری کنند.

۱۳. «حساس‌کننده پرتویی» و «محافظت‌کننده پرتویی» چیستند؟

حساس کننده پرتویی و محافظ پرتویی مواد شیمیایی هستند که واکنش سلول به پرتو را تغییر می‌دهند. «حساس‌کننده پرتویی»‌ها داروهایی هستند که سلول‌هایسرطانی را به اثرات پرتودرمانی حساس‌تر می‌کنند. ترکیب‌های مختلفی را برای استفاده به‌عنوان حساس‌کننده پرتویی مطالعه می‌کنند. برخی دارو‌های ضدسرطانمانند فلوئوروراسیل-۵ و سیس‌پلاتین، سلول‌های سرطانی را به پرتودرمانی حساس‌تر می‌کنند.

«محافظ پرتویی»‌ها دارو‌هایی هستند که سـلول‌های طبیعـی (غیرسـرطانی) را از آسیب‌های ناشی از پرتودرمانی محـافظت می‌کـنند. این مواد ترمیـم سـلول‌های طبیـعی را که در معـرض پرتو قرار گرفتـه‌اند سـریع‌تر می‌کنند. آمیـفوسـتین (با نام تجاری اتیــول) تنها داروی تأیید شده Food and Drug Administration)FDA ) به‌عنوان محافظ پرتویی است. اگر غدد بزاقی پاروتید (که در نزدیکی گوش هستند و باعث ترشح بزاق می‌شوند) میزان زیادی پرتو دریافت کنند، موجب خشکی دهان می‌شود. این دارو به کاهش خشکی دهان کمک می‌کند. مطالعات بیش‌تری در حال انجام است تا مشخص شود که آیا آمیفوستین در پرتودرمانی سرطان‌های دیگر هم مؤثر است یا نه. ترکیب‌های دیگری هم به‌عنوان محافظ پرتویی در دست مطالعه‌اند.

۱۴. دارو‌های پرتوزا چیستند؟ چگونه استفاده می‌شوند؟

رادیوداروها – که رادیونوکلئید نامیده می‌شوند- دارو‌های رادیواکتیوی هستند که از آنها جهت درمان سرطان‌هایی مثل سرطان تیروئید، سرطانی که در دیواره قفسه سینه عود می‌کند و درد ناشی از انتشار سرطان به استخوان (متاستاز استخوانی) استفاده می‌کنند. رایج‌ترین رادیوداروها ساماریوم ۱۵۳ (کوادرامت) و استرونسیوم ۸۹ (متاسترون) هستند. این داروها توسط FDA برای تسکین درد ناشی از متاستاز استخوان مورد تأثیر قرار گرفته‌اند. هر دو دارو معمولاً به‌صورت تزریق وریدی سرپایی تجویز می‌شوند؛ گاهی نیز برای تکمیل پرتودرمانی خارجی تجویز می‌شوند. از انواع دیگر رادیوداروها مانند فسفر ۳۲، رادیوم ۱۸۶ و نیترات گالیوم به این میزان استفاده نمی‌کنند. انواع دیگری از داروهای پرتوزا هنوز در دست بررسی هستند.

۱۵. رهیافت‌های جدید پرتودرمانی چیستند؟

فزون گرمایی، کاربرد گرما همراه با پرتودرمانی، در حال مطالعه است. پژوهشگران دریافته‌اند که ترکیب گرما و پرتودرمانی بر بعضی از تومور‌ها تأثیر بیش‌تر می‌گذارد.

پژوهشگران در حال مطالعه پادتن‌های نشان‌دار شده با مواد رادیواکتیواند تا پرتو مستقیماً به محل سرطان برسد (ایمن پرتودرمانی). پادتن‌ها پروتئین‌های بسیار اختصاصی هستند که بدن در مقابله با آنتی‌ژن (موادی که دستگاه ایمنی بدن آنها را، بیگانه می‌داند) تولید می‌کند. برخی سلول‌های تومور آنتی پان‌‌های به‌خصوصی دارند که موجب تولید پادتن‌های مختص تومور می‌شوند. تعداد بی‌شماری از این پادتن‌ها را در آزمایشگاه می‌سازند و به مواد رادیواکتیو می‌افزایند (فرایندی که نشان‌دار کردن با رادیوایزوتوپ نام دارد). پادتن‌ها به‌محض تزریق به بدن، رد سلول‌های سرطانی را می‌گیرند که با پرتودهی از بین برده می‌شوند. این راهکار خطر آسیب پرتودرمانی به سلول‌های سالم را کاهش می‌دهد.

موفقیت این روش به تشخیص مواد رادیواکتیو مناسب و تعیین میزان دوز قابل اطمینان و مؤثر پرتودهی در این روش بستگی دارد. دو روش ایمن پرتودرمانی، ایبریتوموماب تیوگزتان (ibritumomab tiuxetan) (زوالین (zevalin) و توسیتوموماب (tositumomab) و ید ۱۳۱(iodine) توسیتوموماب بگزار یا bexxar، برای لنفوم غیرهوچکین در بزرگسالان تأیید شده‌اند. تأثیر ایمن پرتودرمانی بر تعدادی از سرطان‌ها مانند لوسمی، NHL، سرطان روده و راست‌روده، و سرطان‌های کبد، ریه، مغز، پروستات، تیروئید، پستان، تخمدان و لوزالمعده در دست پژوهش بالینی است.

پیشرفت‌های علمی منجر به کشف هدف‌های جدیدی شده‌اند که در دست بررسی هستند تا مواد رادیواکتیو سلول‌های سرطانی را به‌صورت مستقیم جذب‌کنند. پژوهش‌های آزمایشگاهی و بالینی نیز برای استفاده از عوامل درمانی مولکولی مانند جفیتینیب (gefitinib) یا ایرسا(iressa) و ایماتینیب مسیلات (imatinib mesylate) یا گلیوک (gleevec) همراه با پرتودرمانی در دست انجام است.

۱۶. مردم از کجا اطلاعات بیش‌تری از پرتودرمانی به‌دست بیاورند؟

مقاله پایگاه علمی، پزشکی و آموزشی مؤسسه تحقیقات، آموزش و پیشگیری سرطان، پرتودرمانی و شما (پشتیبانی از افراد مبتلا به سرطان)، در مورد این موضوع اطلاعات بیش‌تری دارد.